SHPORA.net :: PDA

[ Back ]

Сөз тіркесі-кемінде екі сөздің мағыналық әрі тұлғалық жақтан байланысуы.

Белгілері:

1.Ең кемі толық мағыналы екі сөзден тұрады.

2.Өзара грамматикалық тәсілдер арқылы бірі екіншісінен бағынып сабақтаса

байланысады.

3.Зат,құбылыс жайында кеңірек, нақтылы түсінік береді.

Баағыныңқы сөз-тірек сөздің мағынасын нақтылап,даралап сипат беретін бірінші

сөз.

Басыңқы сөз-сөз тіркесін жасауға тірек екінші сөз.

Сөз тіркесінің түрлері:

1)Есімді сөз тіркесі-басыңқы сөзі есім сөзден болған сөз тіркесі.

2)Етістікті сөз тіркесі-басыңқы сыңары етістіктен болған сөз тіркесі.

Сөз тіркесі бола алмайды:

1)Түрақты тіркес-кемінде екі сөзден тұрғанымен, бір мғынаны білдіреп, бір ғана

сұраққа жауап береді.Сөз тіркесінің тек бір сыңары болады.

2)Күрделі сөз-күрделі сөз екі сөзден тұрғанымен, бір мағынаны білдіреп, бір ғана

сұраққа жауап береді.Сөз тіркесінің тек бір сыңары болады.

Сөз тіркесінің лексика-грамматикалық мағынасы:

1)Анықтауыштық қатынас-матаса, қабыса байланысқан есімді тіркестерге тән.Басыңқы

сөзден бағыныңқы сөзге кімнің?ненің?қандай?қай?қанша?неше? қайдағы?қашанғы?

деген сұрақтар койылады.

2)Толықтауыштық қатынас-меңгеру байланысындағы есімді ж/е етістікті тіркестерге

тән.Басыңқы сөзден бағыныңқы сөзге кімге?неге?кімді?нені?кімде?неде?кімнен?

неден?кіммен?немен? деген сұрақтар қойылады.

3)Пысықтауыштық қатынас-меңгеру, қабысу,жанасу байланысындағы етістікті

тіркестерге тән.Басыңқы сөзден бағыныңқы сөзге қайда?қашан?қайтіп?қалай? деген

сұрақтар қойылады.

Сөздердің байланысу тәсілдері:

1)Жалғаулар арқылы- сөйлемдегі сөздер жіктік,септік,тәуелдік жалғауларымен

байланысады.

2)1.Септеулік шылау арқылы-сөйлемдегі сөздер септеулік шылаулармен байланысады.

2)2.Жалғаулық шылау арқылы- сөйлемдегі сөздер жалғаулық шылаулар арқылы

байланысады.

3)Орын тәптібі арқылы-сөйлемдегі сөздер еш жалғаусыз қатар тұрып орын тәртібі

арқылы байланысады.

4)Дауыс ырғағы арқылы-сөйлемдегі сөздер дауыс ырғағы (интонация) арқылы

байланысады.

Сөздердің байланысу түрлері:

1)қиысу-сөздердің жіктік жалғаулары арқылы байланысуы не бастауыш пен

баяндауыштың байланысуы

2)матасу-ілік септігіндегі сөз бен тәуелдлік жалғаулы сөздің байланысуы (кейде

і.септігінің жалғауы түсіп беріледі.)

3)меңгеру-Б.Ж.Т.Ш.К. септіктер арқылы байланысуы.

4)қабысу-сөздердің еш жалғаусыз тек орын тәртібі арқылы қатар тұрып байланысуы.

5)жанасу-ешбір жалғаусыз араға сөз салып байланысу.

Сөйлем-біршама тиянақты ойды білдіретін сөзтер тобы.

Айтылу мақсатына қарай:

1)Хабарлы сөйлем-хабарлау,баяндау,суреттеу мақсатында айтылатын сөйлем.Соңында

нүкте қойылады.

2)Сұраулы сөйлем-сұрап білу мақсатында айтылатын сөйлем.Соңында сұрау белгісі

қойылады.

Жасалуы:

-сұрау есімдіктер арқылы

-сұраулық шылаулар арқылы

-оқшау,көмекші сөздер арқылы.

3)Бұйрықты сөйлем-бұйыру, тілек-өтініш ету мақсатында айтылатын сөйлем.Соңында

леп белгісі қойылады.

Жасалуы:

-бұйрық райлы баяндауышы арқылы.

4) Лепті сөйлем-сөйлеушінің көңіл-күйін білдіру мақсатында айтылатын сөйлем.

Соңында нүкте не леп белгісі қойылады.

Жасалуы:

-одағай сөздер арқылы

-күшейткіш мәнді сөздер арқылы

-демеулік шылаулар арқылы

-интонация арқылы

Құрамына қарай сөйлемдер:

1)Жақты сөйлем-бастауышы бар сөйлем.

2)Жақсыз сөйлем-бастауышы мүлде жоқ сөйлем.

3)Жалаң сөйлем-тек тұрлаулы мүшелерден тұратын сөйлем.

4)Жайылма сөйлем-тұрлаусыз мүшелер қатысқан сөйлем.

5)Толымды сөйлем-ойға қажетті мүшелердің бәрі қатысқан сөйлем.

6)Толымсыз сөйлем-айтылуға қажетті мүшелердің бірі түсіп қалған сөйлем.

7)Атаулы сөйлем-іс-оқиғаның, құбылыстың атауын ғана көрсететін сөйлем.

Сөйлем мүшелері-сөйлем құрауға қатысқан толық мағыналы,белгілі бір сұраққа жауап

беретін ж/е сөйлемдегі басқа сөздермен байланысып тұратын сөздер.

Тұрлалы мүшелер сөйлем құрауға негіз болады.

1)Бастауыш-сөйлемде атау септігінде тұрып, іс-оқиғаның иесін білдіретін мүше.

(кім?не?кімі?несі?кімім?нем?кіміңіз? неңіз?кіміміз?неміз??кімдерің?нелерің?

кімдеріңіз? нелеріңіз?)