SHPORA.net :: PDA | |
Main FAQ гуманитарные науки естественные науки математические науки технические науки Мағынасына қарай: 1)Мекен-іс-әрекеттің болу орнын,мекенін білдіреді. 2)Мезгіл-іс-әрекеттің мезгілін білдіреді. 3)Себеп-салдар-іс-әрекеттің себебін білдіреді. 4)Сын-қимыл-іс-әрекеттің жүзеге асу амалын, мөлшерін білдіреді. 5)Мақсат-іс-әрекеттің мақсатын білдіреді. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері-сұраулары мен қызметі ортақ болып,сөйлемнің бір ғана мүшесімен байланысатын кемінде екі сөзден тұратын мүше. Б.м.жалғаулық шылаулар арқылы байланысуы: 1)Ыңғайластық: да,да, та,те,және,әрі,мен,бен,пен. 2)Қарсылықты: бірақ, алайды, әйткенмен. 3)Талғаулы:я,не,немесе,әлде. 4)Кезектестік: бірде, біресе,кейде. Біріңғай мүшелердің тыныс белгісі: Үтір қойылады: 1)б.м. өзара жалғаулықсыз байланысса; 2)жалғаулық шылаулар бірыңғай мүшелердің арасында қайталанып келсе; 3)б.м. бірақ деген қарсылықты жалғаулық арқылы байланысса. Үтір қойылмайды: 1)б.м. арасында мен,бен,пен,және жалғаулықтары бір-ақ рет келсе: 2)да,әрі,не,немесе жалғаулықтары қайталанбай, бір-ақ рет келіп тұрса. Жалпылауыш сөздер-бірыңғай мүшелермен қызметтес, тұлғалас болып, оларды ортақ жинақтау мәнін білдіретін мүше. Жасалуы: -сілтеу есімдігі -жалпылау есімдігі -жинақтық сан есім -зат есім. Айқындауыш мүше-сөйлемде белгілі бір мүшенің мағынасын басқа сөзбен түсіндіріп, нақтылап көрсететін сөйлем мұшесі 1)Оқшауланған айқындауыш-өзінен бұрын тұрған сөзді айқындап, дәлелдеп, түсіндіріп тұратын бір не бірнеше сөз. 2)Қосарлы айқындауыш-айқындайтын мүшесіне қосалқы атау болады.Кейбір қ.а. өздері айқындайтын сөзінен дефис арқылы бөлінеді. Оқшау сөздер-сөйлемнің құрамында тұрса да,басқа мүшелермен грамматикалық байланысқа түспейиін мүше. 1)Қаратпа сөздер-біреудің назарын өзіне аудару үшін қолданылатын сөздер. 2)Қыстырма сөздер-сөйлемдегі ойға қатысты сөйлеушінің түрлі көзқарасын білдіретін сөздер. 3)Одағай сөздер-сөйлемдегі ойға байланысты сөйлеушінің түрлі көңіл-күйін білдіретін сөздер. Қыстырма сөздер мағынасына қарай: 1)Қуанышты, ренішті, аяушылықты білдіреді: бағымызға қарай, амал қанша, абырой бергенде. 2)Сенушілікті, мақұлдауды, мойындауды білдіреді: сөз жоқ, бәсе,әрине, шынында, дұрысында. 3)Ойдың кімнен,қайдан екенін көрсетеді: меніңше,сіздіңше, оның пікіріңше. 4)Шамамен ғана я сенер-сенбестіктен айтылғанын білдіреді: сірә, мүмкін,тегі,кім біледі,байқаймын, бәлкім. 5)Бір ойдың алдыңғы жақта айтылған оймен байланысын қорыту ретінде айтылған: олай болса, демек, сөйтіп,сонымен, қысқасы,айтпақшы. 6)Ой тәртібін білдіреді: біріншіден, бір жағынан,әуелі, ақырында. Төл сөз-жазушының я сөйлеушінің сөздегі жағынан болсын, грамматикалық формалары жағынан болсын ешқандай өзгеріссіз,бұлжытпай алып, өз сөзі ішінде қолданған біреудің сөзі. Автор сөзі-төл сөздің айналасында оны пайдаланып отырған жазушының не сөйлеушінің өз сөздері қоса қолданылуы. Төлеу сөз-жазушының я сөйлеушінің біреудің сөзін өз сөзінде өзгертіп беруі. Төл сөздің орын тәртібі мен тыныс белгісі: 1)төл сөз автор сөзінен бұрын: «Төл сөз»,-автор сөзі. -Төл сөз,-автор сөзі. 2)Төл сөз автор сөзінен кейін: Автор сөзі: «Төл сөз». Автор сөзі: -Төл сөз. 3)Төл сөз автор сөзінің ортасында келеді: Автор сөзі: «Төл сөз»,-автор сөзі. Автор сөзі:-Төл сөз,-автор сөзі. 4)Төл сөзді автор сөзі ортадан жарып келеді. «Төл сөз,-автор сөзі,-төл сөз». -Төл сөз,-автор сөзі,-төл сөз. Құрмалас сөйлем-екі не бірнеше жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіреді. 1)Салалас құрмалас сөйлем-құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты болып, өзара тең дәрежеде байланысқан сөйлем. Жасалуы: -интонация арқылы -жалғаулық шылаулар арқылы. 1.Ыңғайластық-жай сөйлемдері бір-біріне іргелес болған істі білдіретін салалас түрі. Жалғаулықтары: және,әрі,да,де,та,те. 2.Қарсылықты-Жай сөйлемдерінің мағыналары бір-біріне қарама-қарсы болып келетін салалас түрі. Жалғаулықтары: Бірақ,дегенмен, алайда, сонда да, сөйтсе де,әйтсе де,сөйткенмен, әйткенмен. 3.Себеп-салдар-жай сөйлемдерінің бірі екіншісінің себебін білдіретін салалас түрі. Жалғаулықтары: өйткені, сондықтан, себебі, сол үшін, неге десеңіз, сол себепті. 4.Кезектес-жай сөйлемдеріндегі іс-қимылдың кезектесіп келетінін білдіретін салалас түрі. Жалғаулықтары: Бірде,біресе,кейде. 5.Талғаулы-жай сөйлемдерінде айтылған іс-әрекеттің біреуі ғана орындалатынын білдіретін салалас түрі. Жалғаулықтары: не,немесе, я,яки, не болмаса, әлде, әйтседе. 6.Түсіндірмелі- екінші жай сөйлемі бірінші сөйлемінің мағынасын түсндіретін салалас түрі. Жалғаулықтары жоқ 7.Шартты-жай сөйлемнің біріншісінде екінші сөйлемдегі істің жасалу не жасалмау шартын білдіретін салалас түрі. Жалғаулықтары: әйтпесе,болмаса. 8.Салыстырмалы-жай сөйлемнің екеуі салыстыратын салалас түрі. Жалғаулықтары: да,де,ал. 9.Көп құрамды-үш не одан да көп сөйлемнен тұратын салалас түрі. Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем: -ыңғайластық -қарсылықты -себеп-салдар -кезектес -талғаулы -түсіндірмелі 2)Сабақтас құрмалас сөйлем-құрамындағы жай сөйлемдердің алғашқысының баяндауышы тиянақсыз болып, екінші сөйлемге бағына байланысады. Жасалуы: -шартты рай:-са,-се -көсемше:-а,-е,-й,-ып,-іп,-п,-қалы,-келі,-гелі,-келі -есімше:-ған,-ген,-қан,-кен -дықтан,-діктен,-ша,-ше,-да,-де -болымсыздық етістік:-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе. -й,,-йынша,-йінше,-стан,-стен. 1.Шартты бағыныңқы-бағыныңқысы бағыңқы сөйлемнің шарты болып келетін сабақтас түрі. (қайтсе?не етсе?қайткенде? не еткенде?) Жасалуы: -са,-се+жіктік жалғауы. -май,-мей,-пай,-пей,-бай,-бей -майынша,-мейінше, -пайынша,-пейінше, -байынша,-бейінше, -ғанда,-генде,-қанда,-кенде -қан,-кен. 2.Қарсылықты бағыныңқы-басыныңқы басыңқы сөйлеміне қарама-қарсы болып келетін сабақтас түрі. Жасалуы: -са да,-се де, -ғанмен,-генмен,-қанмен,-кенмен. -(-а,-й,-е)+тұра. -(-ғанына,-геніне,-қанына,-кеніне)+қарамай, қарамастан. -(-ғаны,-гені,-қаны,-кені)+болмаса -ғанша,-генше,-қанша,-кенше 3.Себеп бағыныңқы-бағыныңқы басыңқы сөйлемнің себебін білдіретін сабақтас түрі. Жасалуы: -ғандықтан,-гентіктен,-қандықтан,-кендіктен. -(-ғаны,-гені,-қаны,-кені)+үшін. -(-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе)+й -ып,-іп,-п -үш шақтағы етістік+деп. -(-ған,ген,-қан,-кен)+соң. 4.Қимыл-сын бағыныңқы-бағыныңқы басыңқы сөйлемде айтылған ісқимылдың қалай орындалатынын білдіретін сабақтас түрі. Жасалуы: -а,-е,-й,-ып,-іп,-п. -(-ма,-ме,-па,-пе,-ба,-бе)+с+(-тан,-тен) -(-ған,-ген,-қан,-кен)+ күйі,қалпы,бойы -(-ған,-ген,-қан,-кен)+ (-дай,-дей)+болып. 5.Мезгіл бағыныңқы-бағыныңқы басыңқы сөйлемнің мезгілін білдіретін сабақтас түрі. Жасалуы: -ғанда,-генде,-қанда,-кенде -(ғанға,-генге,-қанға,-кенге)+дейін,шейін. -(-ғаннан,-геннен,-қаннан,-кеннен)+соң, кейін. -(ған,ген,-қан,-кен)+сайын,кезде, сәтте,уақытта,-ша,-ше -(-ма,-ме,-па,-пе,-ба,-бе)+с+бұрын -ысымен,-ісімен,-сымен,-сімен. -арда,-ерде,-рда. -ғалы,-гелі,-қалы,-келі -(-ғаннан,геннен,-қаннан,-кеннен)+ бері -са,-се + жіктік жалғауы. 6.Мақсат бағыныңқы- бағыныңқысы басыңқы сөйлемдегі ойдың мақсатын білдіретін сабақтас түрі. Жасалуы: -(-мақ,-мек,-пақ,-пек,-бақ,-бек)+-шы,-ші,+болып -у+үшін -(шартты,қалау, бұйрық райлар)+деп -қалау рай (-қы,-кі)+ тәуелдік жалғау+келіп. 7.Салыстырмалы бағыныңқы- бағыныңқы мен басыңқы сөйлемді салыстыратын сабақтас түрі. Жасалуы: Қандай,сондай,қалай. 8.Амал бағыныңқы- бағыныңқыда басыңқы сөйлемдегі істің амалын білдіретін сабақтас түрі. Жасалуы: Қалай?қандай? 9.Түсіндірмелі бағыныңқы-бағыныңқы басыңқы сөйлемді түсіндіретін сабақтас түрі. Жасалуы: -ол,бұл есімдіктері қатысады. 10.Көп бағыныңқы сабақтас құрмалас. 11.Көп басыңқылы сабақтас құрмалас. Аралас құрмалас сөйлем-кемінде үш жай сөйлемнен құралып, бір-бірімен сабақтаса да, салаласа да байланысады. Жасалуы: -құрамында үш жай сөйлемнің біреуінің баяндауышы тиянақсыз болады да, қалған екеуінің баяндауыштары тиянақты болып келеді. 1)Ғылыми стиль-ғылыми еңбектерде, баяндамаларда, лекцияларда қолданылады. Мақсаты: заттар мен құбылыстардың жалпы ерекшелігін ашып,мәлімет беру. Ерекшелігі:дәлелді, зерттелген,тура мағынада алу. Тілдік құралдары: ғылыми терминдер қолдану,хабарлы сөйлемде,өткен осы шақтарда жиі қоланылады. 2)Ресми іс-қағаздар стилі-іс-қағаздарда, нұсқау хаттар мен кеңсе құжаттарында қолданылады. Мақсаты: хабарлау, анық мәліметтер бер. Ерекшелеігі: ресми, анық,дәл. Тілдік құралдары: ресми сөздер мен тіркестер,хабарлы сөйлемдер,даяр тіркестер мен терминдер. 3)Публицистикалық стиль-газет-журналдарда, жиналыстар мен митингілердегі сөздерде қолданылады. Мақсаты: көпшілікке әсер ету, құбылыстардың оқиғаны мәнін ашу, оларға көпшіліктің назарын аудару. Ерекшелігі: шақыру, үндеу,нақтылау. Тілдік құралдары: риторикалық сұрақтар,стильдік қайталау,антитеза пайдалану 4)Көркем әдебиет стилі-көркем шығармаларда қолданылады. Мақсаты: құбылыстар мен заттарды суреттеу,жанды суретін көрсету, бейнелеу арқылы оқырманның сезіміне әсер ету. Ерекшелігі: образды, эмоционалды, экспресивті Тілдік құралдары: ауыспалы мағына, көркемдік тәсілдерін, суреттеме құралдарын пайдалану 5)Ауызекі сөйлеу стилі-адамдармен еркін әңгіме кезінде қолданылады. Мақсаты: қатынас жаау. Ерекшеліктері: сөздер мен сөз тіркестерін еркін қолдану, даярлықсыз өткізілу Тілдік құралдары: Қарапайым сөздіктерді еркін қолдану, сұраулы, лепті сөйлемдерді жиі қолдану, диалогқа құрылу. |